“Gero eta libreagoa sentitzen naiz nahi dudanaz nahi dudan bezala idazteko”

Bueltatu da Edu Saragueta. Hogei urte geroago, ez du erretzen, drogak eta alkohola utzi ditu eta bere osasuna zaintzen saiatzen da. Bizia zuzentzeko saiakera guzti horiek ez dute are gehiago nabarmendu besterik egiten, alta, bere patua den traketskeria eta zoritxarra. Langabezian dago eta ez du bikoterik aurkitzen, nahi duen arren. Aingeru Epaltzaren Rock’n’roll eleberrian (2000, EEF - Elkar) ezagutu genuen protagonista berresturatu du egileak Iruñea multietniko batean girotzen den azken lanean: Erretzaile damutuen konpainia.

Genero beltzeko literatura idazten duzuenean idazleek oso ongi pasa-tzen duezuelaren sentsazioa dut. Hala da?

–Nire kasuan, bai. Genero arina da neurri batean eta, segun eta zein bara-tzetan sartzen zaren, printzipioz, gaiak garaikideak izan ohi dira. Landu ditzakezu gaiak, noski, modu historiko batean, baina normalean gure garaia hautatzen dugu horretarako. Horrek, neurri batean, dokumentazio lan gutxiago eskatzen du, ager-tzen diren pertsonaiak edo egoerak izan daitezkeelako egunero ikusten ditugun horiek. Ikusten ditugunak edo egunkarietan agertu daitezkeenak. Alde horretatik, genero historikoa nekezagoa da, dokumentazio lan sakonagoa eskatzen du eta galdezka aritzea zeure buruari ea hau edo bestea posible ote zen mende batean edo bestean. XXI. mendean kokatutako istorio bat bada horrelako galderak ez dizkiozu egiten zure buruari. Eta, azkenik, nolakoa zaren: nik genero beltzari heldu izan diodanean umoretik edo ironiatik heldu izan diot, eta hori, berez, dibertigarria da.

Zure idazkeraren zeinuetako bat ere bada hori, ironiaren eta umorearen erabilera… Eta hortik badago aunitz eleberri honetan ere, ezta?

–Bai, badago hortik. Bestelako liburuetan ez dut saihestu ahal izan ironia edo umore puntu bat, nahiz eta argi dagoen, trilogia historikoan adibidez, bakanagoa dela, neurtuagoa. Nire pertsonaia, Edu Saragueta, hain da patetikoa gainera, umoretik besterik ezin diozula heldu. Ez dut pertsonaia penagarri bat marraztu nahi izan, baizik eta neurri batean penagarria izan arren, dibertigarria ere badena. Erridikuloa, patetismoa, tragedia… Hori biltzen da pertsonaia honetan.

‘Rock’n’roll’ hartatik 20 urtera berreskuratu duzu. Ezagutzen ez duen irakurlearentzat, nolakoa zen Saragueta orduko hartan?

–Duela 20 urte 40 urte inguruko kazetaria zen, nahiko bizi desastrosoa zuena, bai sentimentalki bai bere bizitzako beste planoetan ere. Dibortziatua zegoen eta ez zuen bikoterik aurki-tzen. Ordura arteko lagun kuadrillarekin zebilen eta haiekin sartu zen halako abentura beltz batean, ondorio oso txarrak ekarri zizkionak. Oraingo eleberri honetan akzioa 20 urte geroago kokatzen da, baina lehengo lepotik buru berdina: bere bizitzak desastre hutsa izaten jarraitzen du, areagotua neurri batean. Duela 20 urte lana bazuen, egunkari horretan erososo sentitzen ez bazen ere: gatazka handiak izaten zituen bere nagusiekin eta bere lankideekin. Baina orain hori ere ez du, lana ere galdu duelako.

Denborak aintzinera egin du ordutik, eta orain 60 urteren bueltan dabil Saragueta. Zuzendu da? Hala ordukoa bezain aldrebesa eta traketsa izaten segitzen du?

–Bai, ez da desagertu. Alde batetik, bizimodu osasungarriagoa eramaten saiatzen dela egia da: drogetatik urrundu da, alkohol gutxi edaten saiatzen da eta erretzeari utzi dio. Kirola egitera ere iritsi da.

Eta hala ere, guzti horrek onerako dirudien arren, bere patetikotasuna nabarmendu besterik ez du egiten…

–Hala da, kar-kar. Horrek, azkenean, arazoak eta porrot berriak ekarriko dizkiolako.

Argi dago zure irakurleek aunitz maite dutela Saragueta, faltan sumatzen zutela. Zergatik suerta-tzen dira hain erakargarriak halako pertsonaia hautsiak?

–Azken finean, nork irakur lezake kurrikulum inpekable bat, porrotik gabea? Nork ez du noizbait porrot egin maitasunean, edo lanean, edo familia harremanetan? Nik uste denek ditugula halako orbanak gure kurrikulumean. Porrotik inoiz egin ez dutenen bizitza ez da oso interesgarria. Esaten den bezala: “Familia zoriontsu guztiak berdinak dira baina familia doakabeak, bakoitza bere modura izaten da doakabe”. Hain zuzen bakoitzaren barrura begira berdin gertatzen dela uste dut: hizpide handiagoa ematen digute gure porrotek gure lorpenek baino. Eta jendeari, aldi berean, bertzearen porrotak interesgarriagoak suertatzen zaizkio zoriontasun uneak baino. Halakoak gara. Literatura sortzearekin batera datorren zerbait ere bada. Inork ida-tziko badu liburu bat non pertsonaiari soilik gauza onak gertatuko zaizkion…

Ez litzateke eleberririk egonen.

–Hori da.

Ingurua ere aldatu zaio protagonistari. Orain, eleberriari izenburua ematen dion ‘Erretzaile damutuen konpainia’ du bere lagunarte nagusia. Zer da konpainia hau?

–Eduren lagunarte berria da. Rock’n’roll-en ia lagunik gabe gelditu zen, batzuk hil eta beste batzuk kar-tzelaratuak izan ziren. Eta oraingoan lagunarte berri bat du, konpainia hau non denak diren erretzaile damutuak: erretzaile damutuak lehenago erre-tzen zutelako, batzuk tabakoa, eta beste batzuek gauzak erretzen zituztelako. Erretzaile hitza bi moduetara ulertu daiteke. Lagun kuadrila berezi horrek badu bere protagonismoa nobelan, azkenean Edurentzat oso lagungarri gertatzen zaiolako eta horri esker egin ahal izaten dituelako gauza batzuk.

Ez doakio sobera ongi Saraguetari: bikoterik gabe, dirurik gabe, lanik gabe... Baina ailegatzen zaio halako batean Nafarroako komunitate islamikoaren inguruko erreportaje sorta egiteko enkargua. Eta hemen ere, prekarietatea.

–2008ko krisi ekonomikoaren ondorioetatik sortutako nobela bat ere bada. Komunitate islamikoari buruzko erreportaje horretan buru-belarri sartzen da eta horrek nahi gabe pizten du nobelaren trama. Pixka bat bere erruz pizten da, berak nahi gabe piztarazten du, eta narrazioak beste bide bat hartzen du.

Gai labainkorretan beldurrik gabe sartu zara eleberri honetan, ezta?

–Badira gai batzuk normalean aipa-tzen ez ditugunak, orokorrean. Erdarazko literaturan, eta erdal literaturarekin erran nahi dut Espainiakoan, Frantziakoan, Inglaterrakoan edo Alemaniakoan, beldurrik gabe aipatzen diren gaiak dira. Eta ez dakit gurean errespetu kontua den edo aniztasunaren izenean egiten dugun, baina ez diegu heltzen, beldur pixka bat ematen digute. Euskal idazleen artean, azken batean, denak gara zuriak, denek badugu jatorri sozio-kultural kristau bat, denak gara Mendebaldeko seme-alabak, eta ausartuko nintzateke erratera denek badugula gutxieneko estatus sozio-ekonomiko bat. Ulergarria da, azken batean, gure ondoan dauden eta hain egoera diferentea dituzten horietaz mintzatzeak beldurra ematen digu. Beldurra, eznahia, errespetua… Ez dakit nola definitu, baina ez zaigu eroso egiten. Eta, orduan, zer egiten dugu? Badaezpada ere, ez mintzatu. Badaezpada ere, arazorik existitu ez balitz bezala jokatu, tabu batean bilakatu arte.

‘Rock’n’roll’ eleberriaren kasuan, Iruñea atzematen bazen ere, ez zenuen aipatzen. Honakoan, aldiz, ez duzu inolako erreparorik izan ingurua zehatz-mehatz deskriba-tzen eta izendatzen. Zer aldatu da hori gertatzeko?

–Aurreko eleberrian lekua ez aipa-tzearena, neurri batean, sinesgarritasun kontua zen, edo hala iruditzen zi-tzaidan orduan behintzat. Nobela beltz gehienak gertatzen dira leku zehatz batzuetan errealitatearekin lotura dutenak, izan Los Angeles, izan New York edo Edinburgo. Kale izenak ikasi izan ditugu eleberri hauekin edo eleberri hauetan oinarritutako pelikulekin. Ezohikoena da Rock’n’roll-en egin nuena, hau da, lekuari izenik ez jartzea. Zergatik? Nik uste oraindik gelditzen zitzaidalako hor zerbait euskal idazleek sinesgarritasunarekin izan dugun arazoarekin lotuta: Irudi-tzen zitzaigun istorio batzuk ezin zitezkeela Iruñean, Bilbon edo Donostian gertatu.

Eta zer aldatu da, aldi berean, duela hogei urteko Iruñea hartatik gaurko Iruñea honetara?

–Iruñea multietniko bat daukagu orain. Duela hogei urte eraikitzen hasia zen Iruñea multietniko bat, orain existitzen dena. Eta Iruñea hori islatu nahi nuen eleberri honetan. Gaiak ere hala eskatzen zidan... Edu Saraguetaren porrot ekonomikoaren ezaugarrietariko bat da, hain zuzen ere, etorkinen auzo batera bizitzera joaten dela.

Arrosadiara…

–Horixe, Arrosadiara. Eta etxe bloke horretan, bera da ia-ia iruinseme bakarra. Auzoan bolibiarrak, dominikarrak, ekuadortarrak, bulgariarrak, marokoarrak… bizi dira. Gertakizunetarako aproposa iruditu zitzaidan Arrosadia, geografikoki ere: azken batean, Arrosadiatik zentrora, Zabalgunera edo Alde Zaharrera joateko hogei minutu besterik ez dituzu behar.

Egile bezala ere hogei urte igaro dira eleberri batetik bestera. Nola ikusten duzu zure burua, orduko Aingeru Epaltza horrekin alderatuta?

–Uste dut gero eta libreago sentitzen naizela nahi dudana eta nahi dudan bezala idazteko. Ez dakit garapen pertsonal baten emaitza den edo literatura lantzen dugun guztion garapena ere baden, literaturarena berarena. Azken batean, askatasun handiagoa ematen diogu gauzei barrutik ateratzen zaigun bezala kontatzeko. Momentu hau oso garai ona da, sormenaren aldetik. Literaturak, fikzioak, ematen digu askatasun hori, eta askatasun horren mugak, adibidez, kazetaritzarenak baino zabalagoak dira. Ukrainiako gerrari buruz zerbait ida-tzi beharko banu, seguraski nobela bat idatzi beharko nuke, nahiko nukeen gogoeta egin ahal izateko. Kazetaritzan, tamalez, gero eta leku gutxiago dago gogoetarako. Horretarako literatura gelditzen zaigu.

Edu Saraguetaren hirugarrena eskatu dizute dagoeneko?

–Baten batek bai, kar-kar. Gertatzen dena da lehenbiziko Edu Saraguetak 40 urte zituela, 60 urteren bueltan dabil Erretzaile damutuen konpainia-n… Hurrengoan 80 urte izan beharko lituzke? Ez dakit zein abentura mota edo zein trakeskeria mota biziko lituzkeen adin horrekin. Segituko luke bikote bila? Segituko luke kazetari-tzari lotuta? Zein izanen litzateke bere ingurunea? l