Historia istorioen bidez zalantzan jarri

Karlistaldiei buruzko artxibo historikoa zabala da; ez, ordea, garai horretan modu batean edo bestean inplikazioa izan zuten pertsonaia guztiena. Ogiak hizketan baleki obraren bidez, Mamiak Kolektiboak Josefa de Mujikaren istorioa konta-tzen digu. Hobeto esanda, Josefa de Mujikaren bidez Gasteiz hiriaren kronika bat egiten du, 1836an bertan gertaturiko pasarte historiko bat jasoz.

Pasartea ez ezik, Josefa de Mujikaren bidez, Josune Velez de Mendizabalek antzeztuta, garai horrek hiritarren bizitzetan izan zuen eraginari buruz hausnartzen dute, bera baita Jose de Elosegiren alarguna, Gasteizko Plaza Zaharrean exekutatua izan zena. Egia ote da Jose de Elosegiri buruz esaten dena? Bere ogiarekin soldadu liberalak pozoitu ditu bando karlistaren alde? “Fake news”-en fenomenoa bolo-bolo dabil azken aldian, baina obrak iradoki bezala, gaia kazetaritza ofizioa ia bezain zaharra da.

Mamiak kolektiboan hainbat diziplinetako profesionalak elkartu dira. 2021ean sortu zuten kolektiboa Ander Gondra historiagileak, Edu Zelaieta idazleak eta gidoigileak, Irantzu Lekue artistak, Josune Velez de Mendizabal kazetariak eta aktoreak, Marina Suárez artistak eta Txema Ramírez de la Piscina kazetariak. Historia, kazetaritza eta performancea izan dira kolektiboaren lehenengo obra ekoizteko gakoak.

Gasteiz, 1836

Ander Gondra historiagilea dago obra honen ikerketaren atzean. Obraren testuingurua azaltzeko, laburtzeko beharra ikusi duela adierazi du, garai horri buruz aurkitu ahal diren egitate historikoak askotarikoak baitira.

Obran zentratuta, 1833ko irailean kokatu behar gara, Gerra Karlistaren hasieran. Garai horretan, matxinatuen aldeko prozesu bat ematen da euskal hiriburuetan. Urteak igaro ahala, 1834ko martxoan Zumalakarregiren setioa jasan ondoren, nazioarteko gudarosteak guda horretan inplikatzeko ahalegina egiten da, eta Arabaren bitartez lortzen da, Gondrak azaldu bezala: “Armada britaniarrak mertzenario legio lagun-tzaile bat sortzen baitu, oso informazio gutxi duten guda honetan parte hartzeko izena ematen baitute boluntario moduan”.

1936ko abenduaren 6an, mertzenario horiek Gasteizera iritsi ziren, Isabeldar armadaren aldeko kausa liberalaren zerbitzura. Iritsi zirenean, “euren bizitza erabat aztoratzen da”, aipatzen du Gondra historialariak, bizi baldintzak oso gogorrak direlako eta heriotza tasa oso altua.

‘Ogiak hizketan baleki’ bakarrizketa performatiboa aurkeztu dute. RAUL BOGAJO

Errudun faltsuaren beharra

Armada britainiarreko goi-kargudunek ez zuten bizi baldintza horien erruduntasuna bere gain hartu; eta beraz, kontakizun alternatibo bat behar zuten. Kontakizun alternatibo horretatik jaio zen Ogiak hizketan baleki obra.

Jose de Elosegi da kontakizun horretako protagonista. Ander Gondrak dioen moduan, “turkiar buru bat bilatu zen, okin gasteiztar bat zena”. Jose de Elosegiri aurpegiratu zioten abentura hau utzi nahi zuten soldaduei desertatzen laguntzen ari zela. Ander Gondrak adierazi duenez, Jose de Elosegi aritu zen horretan, eta frogatu ahal izan da: “Jose de Elosegik Gasteiztik irtetea eskaintzen zien, karlisten kontrolpean zegoen herriren baterantz, eta han murgiltzea eta estaien bandoan, karlisten bandoan, parte izaten hastea. Baldintza hobeak eskain-tzen zizkieten, azken finean, arropa hobea izango zela, ordainsaria altuagoa izango zela…”.

Kontrara, ezin izan da frogatu beste akusazioetako bat. Jose de Elosegiri bere ogiarekin tropak pozoitzea leporatu zioten, hiriko ogi-lantegien arduraduna zela aprobetxatuz.

‘Ogiak hizketan baleki’ bakarrizketa performatiboa aurkeztu dute. RAUL BOGAJO

Nor da Josefa de Mujika?

Jose de Elosegiri heriotza-zigorra ezarri zioten, plazaren erdian hil zuten, garrotez, “gaur egun legea beteko ez lukeen” epaiketa baten ondorioz. Horrela, Mamiak Kolektiboaren obraren protagonista den Josefa de Mujika okinaren alarguna bihurtu zen.

Oso gutxi dakigu berari buruz; izan ere, Ander Gondrak kontatu du artxiboan berari buruz aurkitu zuten gauza bakarra bere senarraren testamentua dela; eta modu horretan deskubritu zuten bera nor zen. Informazio gutxi zegoenez, kolektiboaren erabakia Josefa de Mujikaren figura birpentsatzea izan zen. “Josefa de Mujika nolakoa zen irudikatzea erabaki genuen XIX. mendeko emakumearen bidez, eta Josune Vélez de Mendizabalek oholtzara eramatea”.

Horrela, Josefa de Mujikaren bitartez, bere historia ezagutzeaz gain, egiaren, kontatzen zaigunaren eta kontakizunaz harago benetan gertatzen denaren inguruko hausnarketa egin du Mamiak Kolektiboak.

Antzerkitik harago

Ogiak hizketan baleki ez da bakarrik antzerki bat. Kazetaritza performatiboa terminoa erabili izan du kolektiboak sortu dutena deskribatzeko. Txema Ramírez de la Piscinak “ikerketa kazetaritza eta arte eszenikoak zeharkatzen dituen artefaktu kulturala” bezala definitzen du kazetaritza performatiboa.

Ogiak hizketan baleki sortu baino lehen, Ander Gondrak jada Gasteizko garai hori ezagutzen zuen. Gasteiz, La ciudad de la muerte erakusketaren bidez garai hori ikertu zuen, 1936tik 1937ra bitarteko negu hori. Txema Ramírez de la Piscina erakusketa hori ikustera joan zen, eta kazetaritza performatiboaren ideia eraman zuen buruan, Argentinan ezagutu baitzuen. Gondrak ikertutako horretatik eta Txema Ramírez de la Piscinaren ideiatik jaio zen antzezlana.

‘Ogiak hizketan baleki’ bakarrizketa performatiboa aurkeztu dute. RAUL BOGAJO

Historia berreraiki

Josune Vélez de Mendizabal igotzen da bakarrik oholtzara, eta Josefa de Mujikaren inguruan jakin ahal izan duten gutxi hori kontatzen du hasieratik: bere senarra hil dutela, okina dena, eta Josefa gizon horren alarguna dela.

Josune Vélez de Mendizabalek azaldu duen bezala, garaiko historia errekuperatu dute Josefa de Mujikaren pertsonaia eratzeko: “1936ko negu gorri hori berreskuratu dugu eta pentsatu dugu zelan bizi zen XIX. mendeko emakume bat, emakume batek ze nolako bizi-tza zeraman, ze nolako bizitza eramango lukeen alargun batek, eta ze bizitza eramango lukeen emazte den norbaitek”. Horrela, garaiko emakumearen hiru aurpegi horiek gorpuztu dituzte Josefa de Mujikaren bidez.

“Berak kontatzen digu istorioa”, Josefa de Mujikari buruz jakin ahal dena nahikoa da hainbat galderak planteatzeko, eta galdera horien bidez kontatzen du Josefa de Mujikak istorioa: “Josefa de Mujikak ere gaur egungo emakumeari begira jartzen gaitu. Momentu batean, ni neu ateratzen naiz, laugarren pareta apurtzen dut eta ez naiz Josefa, Josune naiz, kazetaria”.

Antzezlanean istorio ezberdinak kontatzen dira. Velez de Mendizabalek dioen bezala, azal ezberdinak dituen istorioa da.

‘Ogiak hizketan baleki’ bakarrizketa performatiboa aurkeztu dute. RAUL BOGAJO

Zalantzan jartzea

“Kazetaritza performatiboaren bidez, zalantzan jartzen dugu nondik eta nora doan informazioa”, zehazten du Josune Vélez de Mendizabalek: “Josefari buruz edo Joseri buruz gutxi badakigu, garaiko sistemak edo agintariek horrela nahi izan dutelako izan da. Haiek erabaki zuten historia horrela idaztea eta kontatzea”. Inork ez zuen frogatu Jose de Elosegik soldaduak pozoitu zituenik, baina horrela kontatu zuten.

Josune Vélez de Mendizabal pertsonaiari ere ahots batek galderak egiten dizkio, adibidez, ia egia borobilean sinesten duen, edo zer egingo lukeen berak holako egoeraren aurrean. “Josefa de Mujikaren bidez ez gara bakarrik jartzen XIX. mendeko garai horren aurrean, gaur egungo emakumearen aurrean jar-tzen gara, baita gaurkotasun osoa duen “fake news” fenomenoaren aurrean”.

Tragediari umoretik heldu

Tragedia da Josefa de Mujikaren testuingurua, baina Mamiak Kolektibotik ere gaiari umoretik heldu diote. Tragikoa da hasieratik, baina laugarren parte apurtzean, publikoari arnasgune bat eskaintzen dio Vélez de Mendizabalek. “Hausnartzerako klima bat sortzen dugu, eta umorerako ere”, dio antzezleak, “Tragedia batekin hasten bazara, publikoa ito ahal duzu, eta hori jakinda, umorea integratu genuen”.

Jendea harritzen dela dio Josune Vélez de Mendizabalek, bereziki pertsonaia bakar baten bidez garai bateko egoera oso latzak deskubri-tzen dituztelako. Tragedia eta umorea uztartuz, barruak eta emozioak mugitzea lortzen ditu kolektiboak, eta Vélez de Mendizabalek dioen bezala, hori zen helburuetako bat.

2021ean hasitako bidea 

2021ean hasi zen bide hau, bai Mamiak Kolektiboaren bidea, baita Ogiak hizketan baleki emanaldiarena. Vélez de Mendizabalek gogoratzen du estreinuan, Oihanederen, ogia banatu ziotela publikoari. Lehenengo eszenan okinaren alarguna ezagutzen zuen publikoak, eta honek kontatzen zien bere senarra exekutatuta izan zela ogia pozoitzeagatik. Ogi hori pozoituta egongo zen edo ez zalan-tzatik, beste hainbat sortu zituzten.

Martxoaren 1ean igo zen berriz protagonista oholtzara eta Josefa de Mujikaren ahotsa errekuperatzeaz poztu zen, baduelako zer esateko. Apirilaren 5ean berriz antzeztuko du obra Izaskun Arrue Kulturgunean. Josefa de Mujikak, obraren hasieran dioen bezala, egia ezagu-tzen du, baina guk ez dugu egia hori ezagutzen, momentuz.